لیکن پلان

لیکن پلان (به انگلیسی Lichen Planus و به اختصار LP) یک بیماری التهابی مزمن و با واسطه سیستم ایمنی است که پوست، ناخن، مو و غشاهای مخاطی را درگیر می‌کند. مشخصه این بیماری پاپول‌ها و پلاک‌های بنفش چند ضلعی، با سر صاف، با پوسته‌های سفید پوشاننده، مشبک و ظریف است که معمولاً پشت دست‌ها، داخل مچ‌ها و ساعد، تنه، قسمت قدامی ساق پا یا مخاط دهان را درگیر می‌کند.

تاریخچه

اعتقاد بر این است که ریشه این کلمه از کلمه یونانی “Leichen” به معنای خزه و از کلمه لاتین “planus” به معنای صاف و یکدست باشد. لیکن پلان اولین بار در سال 1869 توسط اراسموس ویلسون گزارش شد. دکتر ویلسون این بیماری را به عنوان یک اختلال التهابی با علت ناشناخته توضیح داد.

همه‌گیرشناسی

شیوع تخمینی لیکن پلان در جمعیت جهان در محدوده 0.2 درصد تا 5 درصد است. بیشتر در زنان به نسبت 3:2 رخ می‌دهد و بیشتر موارد در سنین 30 تا 60 سالگی تشخیص داده می‌شود، اما می تواند در هر سنی رخ دهد.

مطالعات نشان می‌دهد که فراوانی درگیری مخاطی بیماران لیکن پلان 30 تا 70 درصد است. لیکن پلان دهان نسبتا شایع است، یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مخاطی است. شیوع در جمعیت عمومی حدود 2-1.27 درصد است و بیشتر در افراد میانسال رخ می‌دهد. لیکن پلان دهان در کودکان نادر است. برخی از مطالعات نشان می‌دهد که لیکن پلان پوستی بیشتر در مردان دیده می‌شود در حالی که ضایعات لیکن پلان دهانی بیشتر در زنان دیده می‌شود.

علل لیکن پلان

لیکن پلان یک اختلال خود ایمنی با واسطه لنفوسیت‌های T است که در آن سلول‌های التهابی به پروتئین ناشناخته‌ای در پوست و کراتینوسیت‌های مخاطی حمله می‌کنند.

عوامل موثر در ایجاد لیکن پلان ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• استعداد ژنتیکی
• استرس جسمی و روحی
• آسیب به پوست؛ لیکن پلان اغلب در جایی که پوست خراشیده شده یا پس از جراحی ظاهر می‌شود (کوبنریزاسیون)
• بیماری پوستی موضعی مانند هرپس زوستر
• عفونت ویروسی سیستمیک، مانند هپاتیت C که ممکن است خود آنتی‌ژن‌های سطح کراتینوسیت‌های پایه را تغییر دهد
• آلرژی تماسی، مانند پر کردن دندان با مواد حاوی برخی فلزات در لیکن پلان دهان (نادر) و افرادی که در صنعت چاپ عکس‌های رنگی مشغول به کار هستند
• مواد مخدر؛ طلا، کینین، کینیدین می‌توانند باعث ایجاد راش لیکنوئیدی شوند
• کمبود ویتامین D ممکن است با لیکن پلان دهان همراه باشد. ارتباط آن با سایر انواع LP ناشناخته باقی مانده است.

پاتوژنز

لیکن پلان دهانی به عنوان یک واکنش التهابی مزمن با واسطه سلول T در نظر گرفته می‌شود که منجر به واکنش سیتوتوکسیک علیه سلول‌های پایه اپیتلیال می‌شود. یک مسیر بالقوه برای سمیت سلولی با واسطه سلول T CD8+ در LP خوراکی به شرح زیر است:

آنتی‌ژن‌های مولکول های MHC 1 سلول های CD8 + T را روی کراتینوسیت‌ها یا با برخورد با سلول های T کمکی CD4 + فعال یا سیتوکین‌های تولید شده توسط سلول‌های T کمکی فعال CD4 + فعال می‌کند.

سلول های CD8+ T فعال شده، آپوپتوز کراتینوسیت را از طریق مکانیسم‌های مختلفی مانند ترشح فاکتور نکروز تومور (TNF) -آلفا، ترشح گرانزیم B یا برهمکنش های لیگاند Fas-Fas القا می‌کنند. کموکاین‌ها توسط سلول‌های CD8+ T فعال شده تولید می‌شوند که سلول‌های التهابی اضافی را جذب می‌کنند و در نتیجه التهاب را ادامه می‌دهند.

انواع لیکن پلان

ضایعات لیکن پلان به دلیل ظاهر شبه گلسنگ به این نام خوانده می‌شوند و می‌توان آنها را بر اساس محل درگیری یا مورفولوژی آنها طبقه‌بندی کرد.

طبقه‌بندی بر اساس سایت درگیری

لیکن پلان ممکن است به عنوان تأثیرگذار بر سطوح مخاطی یا پوستی طبقه‌بندی شود.

لیکن پلان پوستی (CLP)

اشکال پوستی آنهایی هستند که پوست قسمت‌های مختلف بدن مثل دست‌ها و پاها، تنه، پوست سر و همچنین ناخن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

لیکن پلان مخاطی

اشکال مخاطی آنهایی هستند که پوشش مخاطی دستگاه گوارش (دهان، حلق، مری، معده، مقعد)، حنجره و سایر سطوح مخاطی از جمله اندام تناسلی، صفاق، گوش، بینی، مثانه و ملتحمه چشم را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

طبقه‌بندی بر اساس الگو (شکل ضایعه)

لیکن پلان پاپولار

ضایعه کلاسیک لیکن پلان جلدی است که با پاپول‌های براق، قرمز یا بنفش رنگ و با سر صاف مشخص می‌شود. ضایعات ممکن است دارای مقیاس نازک، شفاف و چسبنده باشند. نقاط ریز سفید رنگ یا خطوط توری ممکن است روی سطح پاپول‌های توسعه‌یافته دیده شوند.

لیکن پلان حلقوی

ضایعات حلقه‌ای شکل که به تدریج از لکه‌های رنگدانه‌ای منفرد به گروه‌های دایره‌ای از پاپول‌ها با پوست شفاف و بدون آسیب تبدیل می‌شوند. CLP حلقوی رایج نیست و به طور کلاسیک اندام تناسلی مردانه (سر آلت تناسلی و ساقه آلت تناسلی) و بعضاً دست‌ها و پاها، کشاله ران و زیر بغل را درگیر می‌کند.

لیکن پلان خطی

پاپول‌ها در یک خط مرتب می‌شوند. همچنین ضایعات حلقه مانند ممکن است بسیار آهسته بزرگ شوند، همزمان به هم بپیوندند و به نوارهای نامنظم بزرگتر تبدیل شوند، که گاهی اوقات با خطوط همراه است. این الگو معمولاً در اندام‌ها، و به ندرت روی صورت ایجاد می‌شود.

لیکن پلان هیپرتروفیک

این الگو با پلاک‌های خارش دار ضخیم هیپرکراتوتیک قرمز قهوه‌ای تا بنفش خاکستری با برجسته شدن فولیکولی مشخص می‌شود. CLP هیپرتروفیک معمولاً دست‌ها و پاها، به ‌ویژه بین مفاصل فالانژیال و قسمت قدامی پاها، را در یک توزیع متقارن درگیر می‌کند. این شکل با نام لیکن پلان وروکوز نیز شناخته می‌شود.

لیکن پلان آتروفیک

این مورفولوژی با وجود چند پاپول یا پلاک سفید متمایل به آبی مشخص شده با آتروفی سطحی مرکزی مشخص می‌شود. استفاده طولانی مدت از کورتیکواستروئیدهای موضعی قوی ممکن است بیمار را مستعد ایجاد ضایعات آتروفیک کند.

لیکن پلان بولوس (تاولی)

این مورفولوژی با ایجاد وزیکول‌ها و تاول‌ها همراه با ضایعات پوستی مشخص می‌شود. این یک نوع نادر از لیکن پلان است و همچنین به عنوان “لیکن پلان وزیکولوبولوس” شناخته می‌شود.

لیکن پلان آکتینیک

شکل نادری که به صورت تکه‌های سکه‌ای یا پلاک‌هایی با هاله‌ای هیپوپیگمانته اطراف مرکز ظاهر می‌شود. این مورفولوژی در آمریکایی‌های آفریقایی تبار، سرخپوستان و افراد جنوب غرب آسیا شایع‌تر است و معمولاً مناطق در معرض آفتاب را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

لیکن پلان رنگدانه‌دار

این مورفولوژی با ماکول‌های پرپیگمانته و قهوه‌ای تیره در نواحی در معرض آفتاب و چین‌های پوستی مشخص می‌شود. این یک نوع نادر از لیکن پلان است.

لیکن پلان فولیکولار

مشخصه آن پاپول‌های اریتماتوز فولیکولی، مسطح، بالا یا نیمکره‌ای با یا بدون کراتوز است که به صورت گروهی یا منتشر می‌شوند. LP فولیکولی روی پوست سر به احتمال زیاد منجر به آلوپسی اسکار می‌شود.

لیکن پلان معکوس

با ضایعات اریتماتوز گسترده با مرزهای ضعیف و تا حدی با لیکنفیکاسیون مشخص می‌شود. LP معکوس معمولاً زیر بغل، چین‌های پوستی، خمیدگی اندام‌ها و ناحیه زیر پستانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. رنگدانه ضایعات فردی در این مکان‌های معکوس معمولی است. علاوه بر این، پاپول های کراتوتیک و فرسایش با پیکربندی عجیب و غریب می‌تواند رخ دهد.

علائم لیکن پلان

پوست

شایع‌ترین علائم، برآمدگی‌های قرمز براق یا بنفش است. این برجستگی‌ها سفت هستند و ممکن است کمی یا زیاد خارش داشته باشند. ممکن است فقط تعداد کمی یا بسیاری از آنها در بدن فرد مبتلا وجود داشته باشد. خطوط یا پوسته‌های سفید ظریف ممکن است همراه برآمدگی ها باشند. آنها می‌توانند در هر جایی رخ دهند، اما بیشتر در مچ دست، بازو، پشت و مچ پا دیده می‌شوند. ممکن است لکه‌های پوسته پوسته ضخیم روی ساق پا و مچ پا ظاهر شود. گاهی اوقات، برجستگی‌هایی روی پوست ممکن است در ناحیه ای ظاهر شود که پوست خراشیده یا سوخته است. لکه‌های تیره پوست ممکن است جایگزین برجستگی های پوستی شوند که محو می‌شوند. این لکه ها معمولاً پس از چندین ماه محو می‌شوند.

دهان

لیکن پلان در داخل دهان مانند لکه‌های توری از نقاط ریز سفید به نظر می‌رسد. این لکه‌ها ممکن است در داخل گونه‌ها یا روی زبان نیز ایجاد شوند. آنها ممکن است علائم دیگری ایجاد نکنند. در موارد شدید، قرمزی و زخم ایجاد می‌شود.

علائم لیکن پلان ناخن

لیکن پلان ممکن است روی چند یا همه ناخن‌های دست و پا ظاهر شود. نازک شدن، برآمدگی، شکافتن و ریزش ناخن از علائم این بیماری هستند.

لیکن پلان یک یا چند ناخن را تحت تأثیر قرار می‌دهد، گاهی اوقات بدون درگیری پوست.

• اگر همه ناخن ها غیرطبیعی باشند و هیچ جای دیگری تحت تاثیر قرار نگیرد، به آن دیستروفی بیست ناخن می‌گویند.
• ناخن را نازک می‌کند که ممکن است شیاردار و برآمده شود.
• ناخن ممکن است تیره، ضخیم یا از بستر ناخن بلند شود (اونیکولیز).
• گاهی اوقات کوتیکول از بین می‌رود و یک اسکار (پتریژیوم) ایجاد می‌کند.
• ناخن‌ها ممکن است ریزش کنند یا به طور کلی رشد نکنند و به ندرت به طور کامل ناپدید شوند (آنونیشی).

پوست سر

قرمزی، تحریک و برجستگی‌های ریز می‌تواند روی پوست سر فرد مبتلا ایجاد شود. در برخی موارد، موها ممکن است شروع به نازک شدن کنند و در تکه هایی از سر ریزش مو رخ دهد.

لیکن پلان دستگاه تناسلی زنان

لیکن پلان ممکن است لب‌های بزرگ، لب‌های کوچک و داخل واژن را تحت تاثیر قرار دهد. علائم شامل:

• رگه‌های سفید بدون درد به شکل توری یا سرخس مانند
• فرسایش و زخم دردناک و مداوم
• ایجاد اسکار که منجر به چسبندگی، تحلیل لب‌های کوچک و تنگی درونی می‌شود
• واژینیت پوستی دردناک، مقاربت دردناک و ترشحات واژن
• واژن درگیر ممکن است در تماس جنسی به راحتی خونریزی کند

لیکن پلان دستگاه تناسلی مردان

لیکن پلان تناسلی در مردان بیشتر سر آلت را درگیر می‌کند. همچنین ممکن است بدنه آلت و کیسه بیضه را نیز درگیر کند. علائم شامل:

• پاپول های کلاسیک در یک حلقه در اطراف سر آلت تناسلی مردانه
• رگه های سفید و لیکن پلان فرسایشی ممکن است رخ دهند اما کمتر شایع هستند

عوارض

• زخم در اندام تناسلی می‌تواند رابطه جنسی و روابط زناشویی فرد مبتلا را دردناک و مختل کند.
• پوست و ناخن های آسیب‌دیده ممکن است حتی پس از بهبودی کمی تیره‌تر بمانند.
• زخم‌های دهان ممکن است بر توانایی خوردن و بلع تأثیر بگذارد. لیکن پلان دهان خطر ابتلا به سرطان دهان را افزایش می‌دهد.
• به ندرت، این بیماری مجرای گوش را تحت تأثیر قرار می‌دهد اما در صورت عدم درمان، ممکن است منجر به کاهش شنوایی شود.

گاهی اوقات، لیکن پلان با شرایط دیگر رخ می‌دهد. مثلا:

سندرم همپوشانی لوپوس اریتماتوز: ضایعات این سندرم دارای ویژگی‌های مشترک لوپوس اریتماتوز و لیکن پلان هستند. ضایعات معمولاً بزرگ و هیپوپیگمانته، آتروفیک و با رنگ قرمز تا آبی و حداقل پوسته پوسته شدن هستند. تلانژکتازی ممکن است وجود داشته باشد.

سندرم همپوشانی لیکن اسکلروز: ویژگی‌های مشترک لیکن پلان و لیکن اسکلروز.

تشخیص

• معاینه بالینی
• تست آلرژن: آزمایش آلرژی می‌تواند تعیین کند که آیا یک واکنش آلرژیک باعث شعله ور شدن لیکن پلان شده است یا خیر.
• بیوپسی: اگر تشخیص بر اساس یافته‌های بالینی مشخص نباشد، معمولاً پزشک نمونه کوچکی از پوست را نمونه‌برداری می‌کند.

تشخیص افتراقی

پاپولار

• پسوریازیس
• لوپوس اریتماتوز پوستی مزمن
• لیکن سیمپلکس مزمن
• سفلیس ثانویه
• پیتریازیس روزآ
• آکنه پاپولار

حلقوی

• گرانولوم حلقوی
• تینه‌آ
• پسوریازیس
• درماتیت آتوپیک (اگزما)

خطی

• خال اپیدرمال وروکو خطی التهابی (ILVEN)
• پسوریازیس خطی
• بیماری خطی داریر

هیپرتروفیک

• پسوریازیس
• پروریگو ندولار
• آمیلوئیدوز پوستی لیکنوئید
• سارکوم کاپوزی

پیگمانتوزا

• درماتوز خاکستری
• سرطان پوست

اکتینیک

• لوپوس اریتماتوز دیسکوئید
• گرانولوم حلقوی
• سارکوئیدوز
• ملاسما
• درماتوز خاکستری

آتروفیک

• لیکن اسکلروز
• لوپوس اریتماتوز
• درماتوز خاکستری

دهانی

• لکوپلاکیا
• کاندیدیازیس
• اریتم مولتی فرم
• پمفیگوس ولگاریس
• پمفیگوئید تاولی
• لیکن اسکلروز
• لوپوس اریتماتوز
• سرطان سلول‌های سنگفرشی

لیکن پلان ناخن

• ناخن‌های شکننده
• پسوریازیس
• اونیکومایکوزیس
• آلوپسی آره آتا

درمان لیکن پلان

درمان لیکن پلان پوستی

همیشه ضروری نیست زیرا لیکن پلان پوستی می‌تواند خود محدود شونده باشد و هدف درمان مدیریت خارش است. داروهای موضعی برای بیماری علامت دار پوستی یا مخاطی عبارتند از:

• کورتیکواستروئیدهای موضعی مثل فلوئوسینولون و مومتازون (با نام تجاری مومکین)
• مهارکننده‌های موضعی کلسینورین مثل تاکرولیموس و پیمکرولیموس
• رتینوئیدهای موضعی
• تزریق استروئید داخل ضایعه

داروهای سیستمیک برای لیکن پلان گسترده یا بیماری شدید موضعی اغلب شامل یک دوره 1 تا 3 ماهه استروئیدهای سیستمیک (مثلا پردنیزون) است، در حالی که داروی دیگری از لیست زیر را شروع می کند:

• آسیترتین
• هیدروکسی کلروکین (با نام تجاری راکانیل)
• متوتروکسات
• آزاتیوپرین
• مایکوفنولات موفتیل

موفقیت دوره‌های طولانی آنتی بیوتیک گزارش شده است، به عنوان مثال مترونیدازول، سولفاسالازین و ضد قارچ‌ها (مانند گریزئوفولوین). همچنین شواهدی از اثربخشی و ایمنی مهارکننده‌های جانوس کیناز مانند توفاسیتینیب (با نام تجاری توفاژوس) و باریسیتینیب وجود دارد که نیازمند مطالعات بیشتر است.

درمان لیکن پلان دهانی

اطمینان از خوش خیم بودن شرایط، حذف عوامل تشدید کننده و بهبود بهداشت دهان، مدیریت اولیه برای OLP علامت‌دار است. درمان معمولاً شامل کورتیکواستروئیدهای موضعی (مانند بتامتازون، کلوبتازول، دگزامتازون و تریامسینولون) و مسکن‌ها است، یا اگر اینها بی‌اثر باشند و شرایط شدید باشد، ممکن است از کورتیکواستروئیدهای سیستمیک استفاده شود.

گاهی اوقات از مهارکننده های کلسینورین (مانند پیمکرولیموس، تاکرولیموس یا سیکلوسپورین) استفاده می‌شود. در حالی که استروئیدهای موضعی به طور گسترده به عنوان درمان خط اول برای لیکن پلان مخاطی پذیرفته شده اند، تنها شواهد ضعیفی برای حمایت از اثربخشی آنها برای لیکن پلان دهانی فرسایشی وجود دارد.

پیش آگهی

ضایعات لیکن پلان پوستی معمولاً در عرض شش ماه تا یک سال برطرف می‌شوند. با این حال، برخی از انواع مانند واریانت هیپرتروفیک ممکن است در صورت عدم درمان یا نظارت برای سال‌ها باقی بماند. مشخص شده است که لیکن پلان پوستی خطر ابتلا به سرطان پوست را به همراه ندارد. بر خلاف LP پوستی که به خودی خود محدود می‌شود، ضایعات لیکن پلان در دهان ممکن است برای سال های زیادی باقی بمانند، و درمان آن دشوار است و عودها شایع هستند.

اگرچه این وضعیت برای اولین بار تقریباً یک قرن پیش توصیف شد، گزارش شده است که خطر سرطان دهان مرتبط با آن اغراق آمیز بوده است. به طور کلی، مشخص است که بیماران مبتلا به لیکن پلان دهانی اریتماتوز یا فرسایشی در مقایسه با بیمارانی که با انواع دیگر، در معرض خطر بیشتری برای سرطان سلول سنگفرشی دهان هستند.

با توجه به این احتمال که LP دهان ممکن است خطر ابتلا به سرطان دهان را افزایش دهد، بیماران مبتلا به لیکن پلان دهان توصیه می‌شود از فعالیت‌هایی که خطر ابتلا به سرطان دهان را افزایش می‌دهند، مانند سیگار کشیدن و مصرف الکل اجتناب کنند. بیماران مبتلا به لیکن پلان دهانی باید حداقل هر 6 تا 12 ماه یکبار پیگیری شوند تا فعالیت بیماری، تغییرات در علائم و یا حتی تشخیص علائم اولیه بدخیمی بررسی شود.

منابع:

NIH

DermNet

Cutaneous and Mucosal Lichen Planus: A Comprehensive Review of Clinical Subtypes, Risk Factors, Diagnosis, and Prognosis, F Gorouhi et al. , The Scientific World Journal, 2014

Lichen Planus, K Boch et al. , Frontiers in Medicine, 2021