مطالب مرتبط
تالاسمی یک اختلال خونی ژنتیکی است که در آن بدن فرد مبتلا، هموگلوبین غیرعادی یا ناکافی می‌سازد. هموگلوبین پروتئینی در ساختار گلبول‌های قرمز است که در انتقال اکسیژن نقش دارد. این اختلال منجر به تخریب شمار زیادی از گلبول‌های قرمز و نهایتا کم‌خونی می‌شود. اگر فرد تنها یک ژن جهش‌یافته از یکی از والدین به ارث برده باشد، اصطلاحاً به تالاسمی مینور مبتلاست، نوع مینور تنها حامل صفت بیماری است و علامتی ندارد یا علائم خفیف دارد و نیاز به اقدام درمانی خاصی نیز ندارند. اما اگر فرد حداقل دو ژن معیوب از والدین به ارث برده باشد مبتلا به نوع ماژور است که در آن، صفت تالاسمی بروز یافته است و معمولا علائم آن متوسط تا شدید است. اقدامات درمانی اعم از تزریق خون، دارو درمانی و مداخلات تغذیه ای در تالاسمی مورد نیاز است.
تغذیه و تالاسمی
بیماران مبتلا به تالاسمی نیازمند رعایت یک رژیم غذایی خاص نیستند اما باید ملاحظات تغذیه‌ای مشخصی برای آنها در نظر گرفت، خصوصاً در مورد آهن. مبتلایان به تالاسمی ماژور به علت دریافت خون مکرر، سطوح بالایی از آهن در بدن دارند، همچنین به علت سطوح پایین هموگلوبین سالم، جذب آهن بیشتر از افراد عادی است که این آهن بالا می‌تواند عارضه‌های خطرناکی را برای این بیماران به دنبال داشته باشد. بنابراین ضروری است در کنار مصرف داروهای لازم، در مواقع انتقال خون و همچنین در فواصل تزریقات، میزان آهن دریافتی کاملاً حساب شده و تحت نظر باشد.
دو نوع آهن در منابع غذایی وجود دارد:
- آهن هِم یا آهن موجود در منابع گوشتی
- آهن غیرهم یا آهن موجود در منابع غیرگوشتی
آهن هِم
این نوع آهن در انواع گوشت قرمز، قسمت‌های تیره گوشت پرندگان و ماهی وجود دارد، جگر و قلوه نیز منابع غنی این هستند. جذب این نوع آهن نسبت به آن غیر هِم بالاست و به طور متوسط ۳۵ درصد آهن گوشت قرمز، جذب بدن می‌شود.
بنابراین بهتر است بیماران تالاسمی مصرف این مواد غذایی را محدود کرده و به جای گوشت قرمز از قسمت‌های روشن گوشت پرندگان که حاوی آهن کمتری هست و از منابع پروتئینی گیاهی مثل سویا و حتی سایر حبوبات استفاده کنند.
جذب آهن هِم کمتر از رژیم غذایی تاثیر می‌پذیرد. با این حال کلسیم موجود در منابع لبنی جذب آهن هِم را تا حدی کاهش می‌دهد. پیشنهاد می‌شود بسته به نوع غذا در صورت امکان در طبخ آن از شیر یا پنیر استفاده شود یا غذای خود را همراه با مقداری ماست مصرف کنید.
آهن غیرهِم
این نوع آهن در بسیاری از مواد غذایی از جمله در زرده تخم‌مرغ، و بسیاری از منابع گیاهی مثل انواع غلات، حبوبات، سبزی‌ها، میوه‌ها وجود دارند. جذب آهن غیرهِم نسبت به آهن هِم بسیار پایینتر است و به طور متوسط حدودا ۵ درصد آن جذب بدن می‌شود.
جذب آهن غیرهِم تحت تاثیر ترکیب رژیم غذایی است، برخی مواد غذایی جذب این نوع آهن را افزایش و برخی کاهش می‌دهند.
به دلیل وجود آهن غیرهِم در طیف گسترده‌ای از مواد غذایی، محدودیت مصرف منابع این نوع آهن مشکل است؛ بنابراین بیماران تالاسمی بهتر است رژیم غذایی خود را با تنظیم دریافت مواد غذایی افزایش/کاهش‌دهنده جذب این نوع آهن مدیریت کنند.
ترکیبات افزایش‌دهنده جذب آهن غیرهِم
ویتامین ث
ویتامین C از عوامل افزایش‌دهنده جذب آهن غیر هِم می‌باشد، به طور مثال مصرف نصف لیوان آب پرتقال همراه با غذا جذب آهن را دو برابر خواهد کرد. این ویتامین در میوه‌ها (به ویژه در مرکبات، کیوی، توت فرنگی، انبه و …) و سبزی‌ها (فلفل دلمه‌ای، گوجه فرنگی، جعفری، شاهی، شنبلیله، تره،کلم‌ها، و …) موجود است.
توصیه می‌شود بیماران تالاسمی مصرف میوه‌ها و سبزیجات تازه به همراه وعده غذایی یا بلافاصله پس از آن را محدود نمایند و به سبزیجات پخته وعده غذایی بسنده کنند. اما از آنجایی که میوه ها و سبزیجات تازه، سرشار از انواع ویتامین‌ها، املاح و آنتی‌اکسیدان‌ها می‌باشند و مصرف آنها فواید بی‌شماری برای همگان دارد، می‌بایست در بین وعده‌های اصلی (به عنوان میان وعده) مصرف شوند.
آهن هِم
گوشت قرمز، گوشت پرندگان، ماهی و سایر غذاهایی دریایی نه تنها حاوی مقادیر زیادی آهن از نوع هِم می باشند، بلکه موجب افزایش جذب آهن غیرهِم از سایر مواد غذایی نیز می‌شوند.
مواد غذایی اسیدی
غذاهای اسیدی با اسیدی کردن محیط جذب در سیستم گوارشی سبب افزایش جذب آهن غیرهِم می‌شوند. انواع گوشت قرمز، ماهی، تخم مرغ، مرکبات، گوجه فرنگی، انواع پنیر خصوصاً پنیر پارمسان، قهوه و نوشیدنی‌های گازدار از مواد غذایی اسیدی هستند.
باید توجه داشت که نباید از ظروف و قاشق‌های آهنی برای پخت غذا استفاده کنید، چون مقداری از آهن آنها حین طبخ وارد غذا می‌شود.
ترکیبات کاهش‌دهنده جذب آهن غیرهِم
کلسیم
مواد غذایی سرشار از کلسیم مثل شیر، پنیر و ماست و … جذب آهن را کاهش می دهند. بنابراین تا جایی که ممکن است مصرف لبنیات را در رژیم غذایی بگنجانید.
فیبر و سبوس‌ها
سبوس گندم، جو دو سر، برنج قهوه‌ای و حبوباتی مثل سویا، لوبیا، عدس و نخود باعث کاهش جذب آهن غیرهِم می‌شوند. بنابراین توصیه می‌شود روزانه مواد غذایی غنی از فیبر مثل غلات کامل و حبوبات را در برنامه غذایی داشته باشید.
چای
چای و قهوه به دلیل داشتن برخی ترکیبات مثل تانن‌ها می‌توانند جذب آهن غیرهِم را کاهش می‌دهد، بنابراین توصیه می‌شود بیماران تالاسمی بلافاصله بعد از وعده غذایی یک فنجان چای پررنگ بنوشند.
سایر نوترینت‌های مطرح در تغذیه تالاسمی
کلسیم
عوامل زیادی در تالاسمی باعث کاهش کلسیم می شود. مواد غذایی غنی از کلسیم مانند محصولات لبنی همواره توصیه می شود. با این حال، نفرولیتیازیس در برخی از بزرگسالان مبتلا به تالاسمی ماژور دیده می‌شود و مکمل‌های کلسیم نباید تجویز شوند، مگر اینکه نشانه واضحی از کمبود وجود داشته باشد، در عوض باید یک رژیم غذایی کم اگزالات برایشان در نظر گرفت.
ویتامین دی
ویتامین D همچنین ممکن است برای تثبیت تعادل کلسیم مورد نیاز باشد، به خصوص اگر کم کاری پاراتیروئید وجود داشته باشد. در صورت بیماری کبد، فرم فعال شده باید ترجیح داده شود.
فولات
در بیماران مبتلا به تالاسمی که دریافت خون ندارند یا دریافت خون پایینی دارند، مصرف فولات افزایش می‌یابد و ممکن است دچار کمبود نسبی فولات شوند. در صورت بروز چنین مشکلی ممکن است مکمل یاری (1 میلی گرم در روز) در نظر گرفت. بیمارانی که تحت رژیم های تزریق خون بالا هستند به ندرت دچار این مشکل می‌شوند و معمولاً نیازی به مکمل فولات ندارند.
زینک
کمبود زینک یا همان روی می‌تواند در طول شلات درمانی در افراد مبتلا به تالاسمی رخ دهد. این داروها (مثل دفراسیروکس) که اساساً برای حذف آهن اضافی از بدن استفاده می‌شوند، می‌توانند به روی نیز متصل شده و آن را دفع کنند و در نتیجه منجر به کمبود این نوترینت شوند. بسته به شلاتور، دوز و مدت زمان درمان، کمبود روی ممکن است رخ دهد. منابع غنی از زینک توصیه می‌شود اما در مورد مکمل‌های غذایی حاوی روی نیاز به پایش دقیق تحت نظر متخصص است.
منابع:
Mahan L, JL R. Krause and Mahan’s Food & the Nutrition Care Process. 15 ed 2020.
Escott-Stump S, Director DI. Nutrition and diagnosis-related care. 8 ed 2015.