بیزاکودیل (Bisacodyl) یک داروی ملین محرک از دسته دی‌فنیل‌متان‌ها است که به طور گسترده برای درمان یبوست و آماده‌سازی روده قبل از اقدامات تشخیصی یا جراحی استفاده می‌شود. این دارو در سال ۱۹۵۳ به دلیل شباهت ساختاری با فنل‌فتالئین به عنوان یک ملین معرفی شد. این دارو با اثر مستقیم بر روده بزرگ، حرکات پریستالتیک را تحریک می‌کند. بیزاکودیل در اشکال دارویی مختلف شامل قرص، شیاف و محلول انما در دسترس است و به دلیل اثربخشی سریع و هدفمند، در مدیریت یبوست دوره‌ای، مزمن و اختلالات نوروژنیک روده جایگاه دارد.
این مطلب به بررسی جامع جنبه‌های فارماکولوژیک، اندیکاسیون و کنترا اندیکاسیون، دوزینگ، اینتراکشن‌ها، عوارض جانبی و نکات بالینی مرتبط با بیزاکودیل می‌پردازد.
کد ATC: A06AB02
دسته دارویی: ملین‌ها (Laxatives)
شکل دارویی: قرص و شیاف
دوزهای موجود: ۵ و ۱۰ میلی‌گرم
موارد مصرف: یبوست، تنقیه، اختلالات نوروژنیک روده
فارماکودینامیک بیزاکودیل
متابولیسم بیزاکودیل توسط انتروسیت‌ها و یا باکتری‌های فلور نرمال روده صورت می‌گیرد و متابولیت فعال آن روی موکوس و عضلات صاف روده اثر می‌کند تا حرکات پریستالتیک روده ایجاد شود و متعاقباً دفع صورت گیرد.
مکانیسم اثر بیزاکودیل
بیزاکودیل توسط آنزیم‌های دِاستیلاز روده‌ای یا باکتری‌های فلور روده به متابولیت فعال خود، بیس-(پی-هیدروکسی‌فنیل)-پیریدیل-۲-متان (BHPM)، تبدیل می‌شود. BHPM با اثر بر موکوس و عضلات صاف روده بزرگ، دفع را تسریع می‌کند. مکانیسم‌های اصلی اثر آن عبارتند از:
- تحریک عصبی-عضلانی روده: بیزاکودیل از طریق فعال‌سازی گیرنده‌های کولینرژیک در پلکسوس مینتریک، انقباض عضلات صاف (از جمله عضلات طولی) را تحریک کرده و حرکات پریستالتیک روده بزرگ را افزایش می‌دهد.
- افزایش ترشح مایعات و الکترولیت‌ها از طریق فعال‌سازی آدنیلات سیکلاز: بیزاکودیل با تحریک آدنیلات سیکلاز، سطح cAMP را بالا می‌برد، که ترشح کلرید و بی‌کربنات به لومن روده را افزایش داده و بازجذب سدیم و کلرید را مهار می‌کند؛ این فرآیند مدفوع را نرم‌تر و حجیم‌تر می‌کند.
- کاهش بیان آکواپورین ۳: بیزاکودیل بیان آکواپورین ۳ را در سلول‌های روده کاهش می‌دهد، که مانع بازجذب آب به عروق شده و حجم آب مدفوع را افزایش می‌دهد.
ترکیب این اثرات باعث نرم شدن مدفوع، افزایش حجم آن و تسریع فرآیند دفع می‌شود.
فارماکوکینتیک بیزاکودیل
بیزاکودیل به دلیل طراحی خاص خود، عمدتاً اثری موضعی در روده بزرگ دارد و جذب سیستمیک محدودی را تجربه می‌کند. جزئیات فارماکوکینتیک آن به شرح زیر است:
جذب
قرص‌های انتریک کوتد در محیط اسیدی معده تجزیه نمی‌شوند و تا روده بزرگ، که pH قلیایی‌تری دارد، دست‌نخورده باقی می‌مانند، لذا جذب سیستمیک آن‌ها حداقل است. شیاف‌ها و انما مستقیماً در رکتوم اثر می‌کنند و جذب سیستمیک ناچیزی دارند.
شروع اثر بیزاکویل
شروع اثر بیزاکودیل به شکل مصرف بستگی دارد: قرص طی ۶ تا ۱۲ ساعت، شیاف طی ۱۵ تا ۶۰ دقیقه، و انما طی ۱۵ تا ۳۰ دقیقه اثر خود را نشان می‌دهند.
متابولیسم
بیزاکودیل توسط آنزیم‌های دِاستیلاز روده‌ای یا باکتری‌های روده به BHPM تبدیل می‌شود. مقدار اندکی از BHPM جذب جریان خون شده و در کبد تحت گلوکورونیداسیون قرار می‌گیرد.
دفع بیزاکودیل
حدود ۸۵ درصد به صورت تغییرنیافته یا متابولیت از طریق مدفوع دفع می‌شود و حدود ۱۵ درصد به صورت متابولیت‌های گلوکورونیده‌شده از ادرار خارج می‌گردد.
نیمه عمر
به دلیل جذب سیستمیک ناچیز، بیزاکودیل نیمه‌عمر قابل‌توجهی در خون ندارد و اثرات آن عمدتاً موضعی است.
موارد مصرف بیزاکودیل
بیزاکودیل در این شرایط گوارشی و تشخیصی کاربرد دارد:
موارد مصرف تأییدشده
- درمان کوتاه‌مدت یبوست گاه‌به‌گاه یا مزمن
- آماده‌سازی روده قبل از کولونوسکوپی، رادیوگرافی یا جراحی
- مدیریت اختلالات نوروژنیک روده (مانند بیماران با ضایعات نخاعی)
- درمان یبوست ناشی از داروها (مانند اپیوئیدها یا آنتی‌کولینرژیک‌ها)
موارد مصرف خارج از برچسب (Off-label)
- تسکین علائم در سندرم روده تحریک‌پذیر با غلبه یبوست (IBS-C)
- کمک به تخلیه روده در بیماران با فشار داخل شکمی بالا
دوز پیشنهادی و نحوه مصرف بیزاکودیل
دوز بیزاکودیل بر اساس سن و شکل دارویی متفاوت است:
| جمعیت | قرص (میلی‌گرم) | شیاف (میلی‌گرم) | انما (میلی‌گرم) |
| بزرگسالان | ۵ تا ۱۵ (یک‌بار در روز) | ۱۰ (یک‌بار در روز) | ۱۰ در ۳۰ میلی‌لیتر (یک‌بار در روز) |
| کودکان ۶-۱۲ سال | ۵ تا ۱۰ (تحت نظر پزشک) | ۵ تا ۱۰ (تحت نظر پزشک) | — |
| کودکان 3-6 سال | ۵ (تحت نظر پزشک) | ۵ (تحت نظر پزشک) | — |
دستورالعمل مصرف بیزاکودیل
قرص
با یک لیوان کامل آب و با معده خالی (۳۰-۶۰ دقیقه قبل از غذا یا ۲ ساعت پس از آن) مصرف شوند. از جویدن یا خرد کردن خودداری شود.
شیاف
با دست تمیز یا دستکش یک‌بارمصرف به صورت رکتال وارد شود. بیمار باید حداقل ۱۵-۳۰ دقیقه دراز بکشد تا شیاف حل شده و اثر کند؛ بهتر است قبل از خواب استفاده شود.
انما
محلول با اپلیکاتور مخصوص به صورت رکتال تزریق شود. بیمار باید ۵-۱۰ دقیقه (تا حد امکان) دراز بکشد تا مایع اثر کند؛ توصیه می‌شود نزدیک سرویس بهداشتی باشد.
مدت مصرف
مصرف بیش از ۷ روز بدون تجویز پزشک ممنوع است.
موارد منع مصرف
مطلق
- حساسیت به بیزاکودیل
- انسداد روده
- درد شدید شکمی با تب
- آپاندیسیت
- التهاب حاد گوارشی (مانند کولیت اولسراتیو)
- خونریزی رکتال ناشناخته
نسبی
- بیماری التهابی روده
- هموروئید شدید
- شقاق مقعدی
- پروکتیت
- دهیدراتاسیون شدید
عوارض جانبی بیزاکودیل
شایع
- گرفتگی و درد شکمی
- اسهال
- تهوع (در قرص)
- سوزش یا تحریک مقعد (در شیاف و انما)
کمتر شایع
- سرگیجه و ضعف
- سنکوپ (در شیاف و انما؛ معمولاً ناشی از واکنش واگوس به درد یا زور زدن، نه مستقیماً خود دارو)
- استفراغ
- عدم تعادل الکترولیتی (مانند هیپوکالمی، هیپوناترمی)
- هماتوشزی یا وجود خون در مدفوع (بیشتر در شیاف و انما)
نادر
- واکنش‌های آلرژیک
- آنافیلاکسی
- کولیت ایسکمیک (بیشتر در شیاف و انما)
- ملانوز کولون (در مصرف طولانی‌مدت)
- آسیب به عضلات روده (در استفاده مزمن)
تداخلات دارویی بیزاکودیل
جدی
- پلی‌اتیلن گلیکول (فرم رکتال): افزایش خطر کولیت ایسکمیک، به‌ویژه با شیاف یا انما؛ از مصرف همزمان اجتناب شود.
- سدیم سولفات/منیزیم سولفات/پتاسیم کلراید (فرم رکتال): تشدید سمیت گوارشی و خطر زخم مخاطی با شیاف یا انما؛ مصرف همزمان توصیه نمی‌شود.
نیازمند پایش
- کورتیکواستروئیدها: افزایش خطر هیپوکالمی؛ پایش الکترولیت‌ها ضروری است.
- دیورتیک‌ها: تشدید هیپوکالمی؛ پایش منظم سطح پتاسیم توصیه می‌شود.
- آنتی‌کولینرژیک‌ها و اپیوئیدها: کاهش اثر ملینی بیزاکودیل؛ ممکن است نیاز به تنظیم دوز باشد.
- دیگوکسین: بیزاکودیل با ایجاد هیپوکالمی می‌تواند حساسیت میوکارد به دیگوکسین را افزایش داده و خطر مسمومیت یا آریتمی‌های قلبی (مانند تاکی‌کاردی بطنی) را بالا ببرد؛ پایش سطح پتاسیم ضروری است.
جزئی
- آنتی‌اسیدها (فقط قرص): تجزیه زودرس پوشش روده‌ای قرص، منجر به تحریک معده یا کاهش اثربخشی؛ فاصله ۱ ساعته توصیه می‌شود.
- پتاسیم اسید فسفات (فقط قرص): کاهش جذب گوارشی پتاسیم اسید فسفات؛ در فرم خوراکی پایش شود.
هشدارها و احتیاط‌ها
- بیزاکودیل برای کاهش وزن مناسب نیست.
- مصرف طولانی‌مدت ممکن است به وابستگی ملین، ملانوز کولون یا آسیب عضلات روده منجر شود.
- پایش سطح پتاسیم هر ۷۲ ساعت در سالمندان توصیه می‌شود.
- قرص نباید طی ۱ ساعت پس از آنتی‌اسید یا شیر مصرف شود.
- در صورت هماتوشزی، مشاوره پزشکی لازم است.
مسمومیت
مصرف بیش از حد بیزاکودیل می‌تواند اسهال شدید، دهیدراتاسیون و هیپوکالمی ایجاد کند. درمان شامل جایگزینی مایعات و الکترولیت‌ها و قطع دارو است.
مصرف در دوران ها و گروه های ویژه
مصرف بیزاکودیل در بارداری
- رده حاملگی: C
- توصیه می‌شود در سه ماهه اول بارداری استفاده نشود
- برای موارد ضروری در سه ماهه دوم و سوم، باید زیر نظر پزشک استفاده شود
شیردهی
مشخص نیست که در شیر ترشح می‌شود یا نه؛ با احتیاط استفاده شود.
کودکان
- در کودکان زیر 3 سال توصیه نمی‌شود
- کودکان 3-6 سال فقط با تجویز پزشک
- کودکان 6 سال و بالاتر با دوز تنظیم شده می‌توانند استفاده کنند
مصرف بیزاکودیل در سالمندان
- ممکن است حساس‌تر به عوارض جانبی باشند، به خصوص عدم تعادل الکترولیتی
- دوز کمتر و مانیتورینگ دقیق توصیه می‌شود
- خطر دهیدراتاسیون در این گروه بیشتر است
بیماران کلیوی و کبدی
- عموماً تنظیم دوز لازم نیست
- در بیماران با نارسایی کلیوی یا کبدی شدید باید با احتیاط مصرف گردد.
منابع: